Relazione sulla conferenza Mijnmuziek: memorie transgenerazionali della miniera in musica di Matilde Soliani – 27 marzo 2025, KU Leuven, Campus Opera
La sera di giovedì 27 marzo, presso il Campus Opera dell’università KU Leuven (Jezusstraat 28/30, 2000 Anversa), i soci de La Dante di Anversa hanno partecipato alla conferenza Mijnmuziek: memorie transgenerazionali della miniera in musica, tenuta da Matilde Soliani. L’incontro ha offerto una riflessione sulla musica come strumento di trasmissione della memoria mineraria, analizzando il modo in cui diverse generazioni hanno reinterpretato e trasformato il legame con il passato delle miniere in Belgio e nel Limburgo olandese.
Matilde Soliani, dottoranda presso l’Università di Napoli L’Orientale e la KU Leuven, si occupa di linguistica e traduzione con particolare attenzione alle città belghe. Dopo essersi formata all’Università di Trieste e alla KU Leuven come traduttrice e interprete di neerlandese e francese, ha lavorato come assegnista di ricerca presso l’Università di Bologna nel progetto Minatori di memorie, che si occupa dello studio del patrimonio culturale e della memoria delle comunità minerarie.
Soliani ha illustrato come la musica abbia giocato un ruolo chiave nella conservazione della memoria mineraria, attraversando più generazioni con modalità differenti. La prima generazione, formata dai lavoratori stessi, esprimeva la propria esperienza attraverso il canto popolare e la traduzione intersemiotica, ovvero l’adattamento della propria realtà in diversi linguaggi artistici. Molti minatori improvvisavano canti che raccontavano la durezza del lavoro e la vita nei villaggi minerari, trasformando la musica in una forma di resistenza e condivisione.
La terza generazione, che non ha vissuto direttamente l’epoca delle miniere, ha ereditato questa memoria e l’ha reinterpretata con nuove sonorità, in particolare attraverso il rap. Artisti come Don Luca, Zwangere Guy e Tiewai usano la musica per raccontare il lascito sociale e culturale delle miniere, affrontando temi legati all’identità e al senso di appartenenza.
Un aspetto centrale della conferenza è stato il ruolo del paesaggio sonoro nella costruzione della memoria mineraria. Soliani ha sottolineato come i suoni delle miniere – dalle sirene ai macchinari – abbiano lasciato un segno nell’immaginario musicale delle comunità minerarie. Il gruppo Montagna Nera e brani come Mijnsirene (2012) evocano questo mondo attraverso elementi sonori che rimandano alla realtà della miniera. Anche il poeta Wiel Kusters, con il suo concetto di koeltuut, ha evidenziato il ruolo del paesaggio acustico nella memoria collettiva.
Verslag van de lezing Mijnmuziek: transgenerationele herinneringen aan de mijn in muziek door Matilde Soliani – 27 maart 2025, KU Leuven, Campus Opera
Matilde Soliani is promovendus aan de Universiteit van Napels L’Orientale en de KU Leuven. Haar onderzoek richt zich op taal en vertaling, met een bijzondere interesse in Belgische steden. Ze studeerde vertalen en tolken in Nederlands en Frans aan de Universiteit van Triëst en de KU Leuven. Daarna werkte ze als onderzoeker aan de Universiteit van Bologna voor het project “Minatori di memorie”, dat de culturele erfenis en herinneringen van mijnwerkersgemeenschappen onderzoekt.
Tijdens haar lezing plaatste Soliani de muzikale verwerking van het mijnverleden in een historische context. Na de Tweede Wereldoorlog sloten Italië en België de Man-kolen-akkoorden, waarbij duizenden Italianen in Belgische mijnen gingen werken in ruil voor steenkoolleveringen aan Italië. Maar na de mijnramp in Marcinelle op 8 augustus 1956, waarbij 262 mijnwerkers omkwamen (waarvan 136 Italianen), ontstond er veel onrust en werden de akkoorden stopgezet. In de daaropvolgende jaren sloten de mijnen in België en Nederland geleidelijk hun deuren. Toch bleef het mijnverleden voortleven in de cultuur, vooral in de muziek en andere kunstvormen.
De tweede generatie groeide op toen de mijnen nog open waren, maar al in verval raakten. Voor hen werd muziek een manier om de verhalen van hun ouders te verwerken en professioneel te maken. Artiesten zoals Rocco Granata, Adamo en Jack Vinders brachten de herinneringen aan de mijn in hun liedjes tot leven. De film Marina (2013) van Stijn Coninx vertelt bijvoorbeeld het verhaal van Rocco Granata, de zoon van een Italiaanse mijnwerker, en zijn muzikale carrière. Ook in Het geluk van Limburg van Maria Luyten staat de band tussen muziek en mijnverleden centraal.
De derde generatie heeft de mijnen nooit actief meegemaakt, maar erfde de herinneringen en gaf er een nieuwe muzikale vorm aan. In hun muziek, vooral in rap, vertellen artiesten zoals Don Luca, Zwangere Guy en Tiewai over identiteit en sociale thema’s die nog steeds voortkomen uit het mijnverleden.
Een belangrijk aspect van de lezing was het geluidslandschap van de mijn. Soliani legde uit hoe de geluiden van de mijn – van sirenes tot machines – een blijvende indruk hebben achtergelaten op de muziek van de mijnwerkersgemeenschappen. De groep Montagna Nera en liedjes zoals Mijnsirene (2012) gebruiken geluiden om de sfeer van de mijn opnieuw op te roepen. Ook dichter Wiel Kusters sprak over dit thema met zijn concept van koeltuut, waarin hij het belang van geluid in de collectieve herinnering benadrukt.
Tot slot besprak Soliani de rol van transmedialiteit en de wisselwerking tussen verschillende kunstvormen (kruisbestuiving tussen media), die ervoor zorgen dat de herinnering aan de mijn blijft bestaan. Muziek is niet alleen een middel om het verleden te herinneren, maar ook een manier om een nieuwe toekomst op te bouwen. Soliani liet zien dat het mijnverleden geen afgesloten hoofdstuk is, maar een cultureel erfgoed dat zich steeds opnieuw uitdrukt in nieuwe kunstvormen en muziek.
Benedetta Tormena e Francesco Vecchio, stagisti Erasmus dall'Università di Trieste presso La Dante di Anversa
